خواطر و افکار محموده و اقسام آنها
چون که ضرر وساوس و خواطر ردیه را دانستى و علاج آنرا شناختى بدان که مقابل آن ، خواطر محموده و افکار حسنه است که شرعا یا عقلا مستحسن باشد و آن بر شش قسم است ، زیرا که یا مبدا فعلى است از افعال حسنه و محرک آدمى است بر آن ، یعنى تذکر و قصد یکى از اعمال حسنه و تصمیم بر آن یا مبدا فعلى و عملى نیست و آن پنج قسم است:
اول: ذکر قلبى و یاد خدا در دل.
دوم: تفکر در مسائل علمیه و معارف حقانیه ، از احوال مبدا و معاد و احکام اوامر و نواهى متعلقه به اعمال عباد و صفات اخلاق ایشان و کیفیت خلق و حشر و نشر و امثال آن.
سوم: تذکر بى وفائى دنیا و عبرت گرفتن از گذشتگان و تقلبات و تغیرات احوال این عاریت سرا و تصور مرگ خود و آنچه بعد از آن بر آدمى وارد مى شود.
چهارم: تامل در عجایب صنع پروردگار و آثار قدرت کامله او در مخلوقات از آنچه موجب اعتبار و ظهور علم و قدرت پروردگار مى شود.
پنجم: تذکر احوال و اعمالى که از خود آن شخص سر زده از آنچه او را به خدا نزدیک یا از درگاه از دور مى کند و تصور آنچه بر اینها مترتب مى شود از راحت و ثواب یا محنت و عقاب و سواى این ، اقسام دیگر فکرى نیست که محمود و مستحسن باشد و به سبب آن ، دل نورانى و روشن گردد ، زیرا که آنچه ماسواى اینها است از افکار متعلقه به دنیا است که خاطر از آنها مرده و دل افسرده مى گردد.
و شرافت قسم اول که قصد اعمال حسنه باشد و در بیان نیت مذکور خواهد شد.
و بیان فضیلت دوم ، یعنى ذکر قلبى و کیفیت آن در باب ذکر خواهد آمد.
و اما قسم سوم ، که تدبر در مسائل و معارف و احکام و آداب باشد عبارت است از تحصیل علوم اخرویه و فضیلت آن ، در بیان علم ، معلوم شد.
و اما قسم چهارم ، بیان آن در بیان طول امل و ذکر مذمت دنیا و بیان موت و امثال آنها مى شود.
و در این مقام اشاره مى شود به شرافت تفکر در عجایب صنایع آفریدگار و تدبر در آثار قدرت کامله پروردگار و کیفیت فضیلت آن و تامل در آنچه متعلق به خود شخص است از اعمال و احوال و چگونگى آن.
اما تفکر در عجایب صنع الهى، پس شرافت آن امرى است که بر هر کسى ظاهر است ، زیرا که تفکر آنها عبارت است از اینکه از راه دل در آیات «آفاق » و «انفس » سیر کنى و از آنها پى به آفریننده آنها برى و او را بشناسى و قدرت شامله و عظمت کامله او را بدانى.
و شکى نیست که غرض از خلقت انسانى نیست مگر همین.
و از براى احدى ترقى از حضیض نقصان ، به اوج کمال ممکن نیست مگر به این و این سّر کلید خزائن اسرار الهیه و مشکوة انوار قدسیه است.
گوش هوش به واسطه آن شنوا و دیده عبرت بین از آن بینا.
و این است که معارف حقه را بجز به واسطه آن نتوان صید کرد و کمندى است که حقایق ثقلیه را به غیر از دست آویزى آن به سوى خود نتواند کشید.
مرغ دل را پرواز به آشیان قدس به این بال و پر میسر و شخص روح را مسافرت به وطن حقیقى به واسطه این مرکب متصور است.
ظلمت جهل از آن زایل و نور علم به آن حاصل مى شود.
و از این است که آیات و اخبار بسیار در فضل آن وارد شده است چنانچه حق تعالى مى فرماید:
«أَوَلَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنفُسِهِم ۗ مَّا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ »
«آیا در نزد خود تفکر نکردند که خدا ایجاد نکرده است آسمانها و زمین و آنچه در مابین آنها هست را مگر به سبب امرى که حق است » .روم (سوره 30)، آیه 8.
و به لغو و هرزه نیافریده است.
و مى فرماید:
«فَاعْتَبِرُوا یَا أُوْلِی الأَبْصَارِ»
«در مخلوقات تامل کنید و از آنها عبرت بگیرید اى بینندگان » . حشر، (سوره 59)، آیه 2.
و باز فرموده است:
«إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لَآَیَاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ »
«به درستى که در خلق کردن آسمانها و زمین، علامات قدرت کامله آنها است، از براى صاحبان هوش و عقل » .
آل عمران (سوره 3) آیه 190
و در موضعى دیگر مى فرماید:
«الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»
«آنچنان کسانى که خدا را یاد مى کنند ایستاده و نشسته و خوابیده و تفکر مى کنند در خلقت آسمانها و زمین» .
آل عمران (سوره 3) آیه 191
و از حضرت رسول - صلى الله علیه و آله - مروى است که: «تفکر، حیات دلى است که بصیرت داشته باشد» .
و نیز از آن حضرت روایت شده است که: «تفکر در یک ساعت، بهتر است از عبادت یک ساله و نمى رسد به مرتبه تفکر مگر کسى که خدا او را مخصوص توحید و معرفت کرده باشد» .)
و باز از آن جناب مروى است که: «بهترین عبادات ، صرف نمودن فکر است در خدا و قدرت او» .
و مراد از «فکر در خدا» ، فکر در عجائب صنایع اوست ، نه در ذات مقدسش ، زیرا که تفکر در ذات ، ممنوع است ، همچنان که مذکور خواهد شد.
و از سید اولیاء - علیه التحیه و الثناء - مروى است که: «تفکر مى خواند آدمى را به نیکوئى و عمل به آن » .
و در حدیثى دیگر فرمودند که: «به واسطه تفکر ، دل خود را آگاه کن » .
و از حضرت امام محمد باقر - علیه السلام - مروى است که «به سبب جولان دادن فکر ، فراهم مى شود راى پرمنفعت » .
و از امام جعفر صادق - علیه السلام - مروى است که: «فکر ، آئینه حسنات است و کفاره سیئات و روشنى دلها و وسعت خلق.
و به وسیله آن مى رسد آدمى به آنچه صلاح امر معاد است و حاصل مى شود اطلاع بر عواقب امور و زیادتى در علم.
و آن خصلتى است که هیچ عبادتى مثل آن نیست » .
و از حضرت امام رضا - علیه السلام - مروى است که: «عبادت ، به زیادى نماز و روزه نیست ، بلکه عبادت ، تفکر کردن در امر پروردگار است »
