باب اول: در بیان بعضى مقدمات نافعه، از بیان حالات نفس و منفعت فضایل اخلاق و مضرت رذایل آن
فصل هشتم: حصول ملکات نفسانیه به تکرار اعمال
بدان
که: هر نفسى در مبادى آفرینش و اوان طفولیت، از جمیع صفات و ملکات خالى است، مانند
صفحه اى که ساده از نقش و صورت باشد، و حصول ملکات و تحقق صفات به واسطه تکرار اعمال
و افعال مقتضیه آنها است.و هر عملى که یک مرتبه سر زد اثرى از آن در دل حاصل، و در
مرتبه دوم آن اثر بیشتر مى شود، تا بعد از تکرار عمل،اثر مستحکم و ثابت مى گردد و
«ملکه راسخه » مى شود در نفس، همچنان که «انگشت » چون مجاور آتش شود حرارت در آن تاثیر
مى کند و گرمى در آن ظاهر مى شود، لیکن ضعیف است و به مجرد دور کردن از آتش سرد مى
شود.و هرگاه مجاورت طول کشید تاثیر حرارت در آن بیشتر مى شود، و رنگ آتش در آن هم مى
رسد، و بعد از آن روشن مى شود و آتشى مى گردد که هر چه به آن نزدیک شود مى سوزد، و
هر چه به آن مقابل شود روشن مى کند.
و همین است سبب در سهولت تعلیم اطفال و تادیب ایشان، و صعوبت تغییر اخلاق مشایخ و پیران.و هرگاه کسى مراقبت احوال خود کند، و نظرى در اعمال و افعال خود کند، و صفحه دل خود را گشوده و به دیده بصیرت در آن تامل نماید، بر مى خورد به ملکات و صفاتى که در آنجا رسوخ کرده اند، و اکثر مردم به جهت گرفتارى علایق و کثرت عوایق از نقوش و نفوس خود غافل اند.
اما چون زمان رحلت از این سراى پندار، و مسافرت به عالم بقا و قرار رسد، دل از مشاغل دنیویه فارغ، و ریشه علایق از مزرع خاطر منقلع، و پرده طبیعت از مقابل دیده بصیرت برداشته شود، و نظر او بر لوح دل و صفحه نفس افتد.
چنانکه حق - سبحانه و تعالى - فرموده:
«وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ »
«و هنگامى که نامه اعمال خلق گشوده شود» .تکویر، (سوره 81)، آیه 10
و در مکان دیگر مى فرماید:
«فَکَشَفْنَا عَنکَ غِطَاءَکَ فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ»
«پس در آن روز پرده از پیش دیده تو برداشته مى شود، و چشم تو تیز بین مى گردد، و اعمال خود را مى بینى » . ق، (سوره 50)، آیه 22
پس نتایج اعمال خود را معاینه مى بیند، و ثمرات افکار و افعال خود را مشاهده مى کند، و مى رسد به آنچه در کتاب کریم است که:
«وَکُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِی عُنُقِهِ ۖ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کِتَابًا یَلْقَاهُ مَنشُورًا قْرَأْ کِتَابَکَ کَفَىٰ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ». اسراء، (سوره 17)، آیه 13
«هر شخصى را لازم ساخته ایم عمل او را از خیر و شر در گردن او مانند «طوق » که از او جدا نمى شود.و در روز قیامت کتابى را که اعمال او در آن ثبت است به جهت او بیرون مى آوریم، در حالى که گشاده باشد و بر او عرضه شود، آنگاه به او گفته مى شود بخوان نامه عمل خود را، و کافى هستى تو از براى محاسبه خود» .
پس کسانى که در دنیا از احوال خود غافل، و اوقات خود را صرف لهو و باطل نموده اند، بى اختیار مى گویند:
«مَالِ هَٰذَا الْکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلَا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا ۚ»
«چگونه است این کتاب که باقى نگذارده است از اعمال صغیره و کبیره را مگر اینکه شمرده است آن را» . کهف، (سوره 18)، آیه 49.
