باب اول: در بیان بعضى مقدمات نافعه، از بیان حالات نفس و منفعت فضایل اخلاق و مضرت رذایل آن

فصل چهارم: حقیقت و ماهیت آدمی

چون که دانستى که: هر کسى مرکب است از نفس و بدن، پس بدان که حقیقت آدمى و آنچه به سبب آن بر سایر حیوانات ترجیح دارد همان «نفس » است که از جنس ملائکه مقدسه است.و «بدن » امرى است عاریت، و حکم مرکب از براى نفس دارد،که بدان مرکب سوار شده و از عالم اصلى و موطن حقیقى به این دنیا آمده، تا از براى خود تجارتى کند و سودى اندوزد، و خود را به انواع کمالات بیاراید، و اکتساب صفات حمیده و اخلاق پسندیده نماید، و باز مراجعت به وطن خود نماید.یا هر بدنى حکم شهرى را دارد آفرینش، که پادشاه کشور هستى که حضرت آفریدگار است، هر بدنى را «اقطاع » روحى که از زادگاه عالم تجرد است مقرر فرموده تا از منافع و مداخل آن شهر تهیه خود را دیده، و مسافرت به عالم قدس کند و سزاوار خلوتخانه انس گردد. و در این بدن شریک است با سایر حیوانات، زیرا که هر حیوانى رانیز بدنى است محسوس و مشاهد، مرکب از دست، پا، چشم، گوش، سر، سینه و سایر اعضاء.به این سبب بر هیچ حیوانى فضیلتى ندارد، و آنچه باعث افضلیت آدمى بر سایر حیوانات مى شود آن جزء دیگر است، که «نفس ناطقه » باشد که حیوانات دیگر را این جزء نیست.
و بدان که بدن، امرى است فانى و بى بقاء که بعد از مردن از هم ریخته مى شود، و اجزاى آن از یکدیگر متفرق مى گردد و خراب مى شود، تا باز وقتى که به امر پروردگار - تعالى - اجزاء آن مجتمع شود، و به جهت ثواب و حساب و عقاب زنده کرده شود.
اما «نفس » ، امرى است باقى، که اصلا و مطلقا از براى آن فنائى نیست، و بعد ازمفارقت آن از این بدن و خرابى تن، از براى آن خرابى و فنائى نیست و نخواهد بود.و از این روست که خداوند - سبحانه - مى فرماید:

«وَلَاتَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فِی سبیلِ اللّهِ أَمواتاً بَلْ أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یرزقونَ » آل عمران، (سوره 3)، آیه 169
«گمان نکنى که آن کسانى که در راه خدا کشته شدند و جان خود را در باختند مرده هستند، بلکه ایشان زنده اند نزد پروردگارشان و روزى داده مى شوند» .

و دیگر مى فرماید:

«ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ » فجر، (سوره 89)، آیه 28.
«اى نفس، رجوع و بازگشت کن به نزد پروردگار خود همچنانکه در اول از نزد او - سبحانه - آمدى » .

و نیز از این روست که پیغمبر خدا - صلى الله علیه و آله و سلم - در روز بدر به شهداى بدر ندا مى فرمود:

«هَلْ وَجَدتُّم مَّا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا»
«اى کشته شدگان در راه خدا! آیا آنچه را که پروردگار شما به شما وعده داده بود حق و راست یافتید؟».

آنگاه بعضى از اصحاب عرض کردند: یا رسول الله ایشان مرده اند چگونه آواز مى دهى ایشان را؟

حضرت فرمود: «انهم اسمع منکم » بحار الانوار، ج 6، ص 207
«ایشان از شما شنواترند و فهم و ادراک ایشان الآن از شما بیشتر است » .

و ظاهر است که شنیدن ایشان در آن وقت نه به همان بدنى بود که در صحراى بدر افتاده بود، بلکه به نفس مجرده باقیه بود.